Шанхай ҳамкорлик ташкилотида стратегик ҳамкорлик масаласи
Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг 2000 йил Душанбе саммитида Ўзбекистон Республикаси биринчи марта кузатувчи сифатида иштирок этган эди. Ана шу саммитда «бешлик» негизида кўп тармоқли ташкилот тузиш тўғрисида таклиф илгари сурилди.
ШҲТ таъсисчиларидан бири сифатида иштирок этиш ҳақидаги қарорни Ўзбекистон ўз миллий манфаатларидан келиб чиқиб, Марказий Осиё минтақасидаги ҳарбий-сиёсий вазиятни ҳисобга олган ҳолда қабул қилди. Хитойнинг Шанхай шаҳрида 6 мамлакат – Қозоғистон, Хитой, Қирғизистон, Россия, Тожикистон ва Ўзбекистон давлат раҳбарлари учрашувида ташкилотга асос солинди (2001 йил 15 июнь).
Шанхай саммитида янги ташкилотнинг мақсад ва тамойилларини эълон қилган Декларация, шунингдек, Терроризм, айирмачилик ва экстремизмга қарши кураш тўғрисидаги конвенция қабул қилинди. Ташкилотнинг Санкт-Петербургда бўлган 2-саммитида (2002 йил июнь) устав ҳужжати — ШҲТ Хартиясига имзо чекилди.
Шуни таъкидлаш лозимки, ШҲТнинг олий органи Давлат бошлиқлари кенгаши ҳисобланади. Ташкилот тузилмаси Ҳукумат бошлиқлари (бош вазирлар) кенгаши, Ташқи ишлар вазирлари кенгаши, Тармоқ вазирликлари ва идоралари раҳбарлари кенгаши, Миллий мувофиқлаштирувчилар кенгаши ва доимий ишловчи Котибият (Пекин шаҳрида жойлашган) ҳамда Минтақавий аксилтеррор тузилмаси (MATT Тошкент шаҳрида жойлашган)дан ташкил топган.
Иккинчи тузилма 2004 йил 1 январдан бери ишлаб турибди. Мазкур тузилма зиммасига ахборот алмашиш, чегара ва божхона қўмиталарининг, махсус хизматларнинг ҳамкорлигини мувофиқлаштириш, шу орқали террорчиликнинг олдини олиш вазифаси юкланган. Тузилма таркибида кенгаш ва ижроқўм фаолияти йўлга қўйилган ва 6 давлат махсус хизматлари раҳбарларининг вакиллари киритилган. Ижроқўмда эса ўзаро тасдиқланган лавозим ўринларига мувофиқ ШҲТга аъзо давлатлардан вакиллар ишлайди.
ШҲТга аъзо давлатлар раҳбарлари кенгашининг 2004 йил 17 июнда Тошкентда бўлиб ўтган мажлисида Ташкилотнинг шаклланиш даври якунланганлиги қайд этилди. Мажлис якунлари бўйича Тошкент декларацияси, ШҲТнинг ваколатлари ва иммунитетлари тўғрисидаги конвенция, Наркотик воситалар ва психотроп моддаларнинг ноқонуний айланишига қарши курашда ҳамкорлик тўғрисидаги битим, ташкилот ва унинг органлари фаолиятига доир ҳужжатлар имзоланди.
ХИТОЙ ВА ЎЗБEКИСТОННИНГ ЎХШАШЛИК ЖИҲАТЛАРИ
Хитой ва Ўзбекистон модернизациясининг ўхшашлик жиҳатлари кўп. 2017 йил 14 сентябрь куни “Forbes” журнали Ўзбекистондаги ислоҳотлар ва Президент Шавкат Мирзиёев юритаётган ички ва ташқи сиёсатга доир бир мақоласини чоп этганди.
«Хитойнинг Ипак йўли ташаббуси туфайли Евроосиё харитадаги қайноқ нуқтага айланди. Минтақанинг қачонлардир дунё учун ёпиқ бўлган энг кўп аҳолига эга мамлакати қайта ислоҳ қилиниш ҳаракатларини амалга оширмоқда. Марказий Осиёнинг қадимий давлати саналган Ўзбекистонда ҳозирда катта иқтисодий ислоҳотлар бошланган...».
«Улар қадимий Ипак йўлининг бир қисми бўлишган ва энди янги Ипак йўлининг бир қисмига айланишади», дейди Вашингтондаги Стратегик ва халқаро тадқиқотлар марказининг “Reconnecting Asia” лойиҳаси директори Жонатан Э.Хиллман.
ТАШКИЛОТ ДОИРАСИДА ҲАМКОРЛИК
Хитой халқ республикасининг ташқи сиёсий стратегияси охирги ўн йилликларда бир қатор омиллар таъсирида ўзгаришларга учрамоқда. ХХР ташқи сиёсий доктринасининг ўзгаришига, давлат қудратининг ошиши ва жаҳон миқёсида ХХРнинг АҚШдан кейинги иккинчи иқтисодий давлатга айланиши, «Осиё Тинч океани минтақасига қайтиш» тўғрисидаги АҚШнинг стратегик қарори, Афғонистон, Покистон ҳамда Яқин Шарқдаги сиёсий беқарорлик, Жанубий-Шарқий Осиё давлатлари билан муносабатлардаги таранглик, Жанубий Хитой денгизи ва Шарқий Хитой денгизидаги баҳсли ҳудудлар эскалацияси, халқаро террористик ташкилотлар фаолияти, экологик муаммолар, аҳоли сонининг ўсиб бориши ва бошқа шу каби ички ва ташқи халқаро жараёнлар катта таъсир кўрсатди.
ХХР Раиси Си Сзинпин ХКПнинг XIX съездидаги «Янги даврда Хитой социализми ҳақидаги Си Сзинпиннинг фикрлари» номли нутқи давомида, ўзининг беш йиллик бошқаруви якунлари натижалари ва 2050 йилгача мўлжалланган мақсадларга эришишдаги вазифаларни белгилаб берди. Съезд қарорига кўра, ХХР ташкил топганлигининг 100 йиллигига қадар бажариладиган «Замонавий ва қудратли Хитой» стратегиясини амалга ошириши учун икки босқичли стратегик режа (2020-2035 йиллар, 2035-2050 йиллар) ишлаб чиқилди. Охирги ўн йилликда ХХР ташқи сиёсатида давлатни ҳам дўстона, ҳам тинчликсевар ва Хитойни турли шаклдаги халқаро ҳамкорлик учун очиқ давлат сифатидаги халқаро мавқеини оширишга қаратилган умумий тренд белгилаб олинди. Мазкур контекстда Хитойнинг ШҲТдаги иштироки унинг ташқи сиёсатидаги устувор йўналишларга тўлиқ мос келади. Шу билан бирга, ХХР ҳамкорликдаги иқтисодий таркибни кучайтиришга ҳаракат қилмоқда.
Россия Президенти В.Путин томонидан 2016 йил 30 ноябрда тасдиқланган «Россия Федерацияси ташқи сиёсий концепция»сида Россия ташқи сиёсатининг асосий мақсадлари сифатида: давлат хавфсизлигини, унинг ҳудудий яхлитлигини, суверенитетини таъминлаш; Россияни замонавий дунёнинг кучли таъсирга эга бўлган марказларидан бири сифатидаги позициясини мустаҳкамлаш; чегарадош давлатлар билан дўстона муносабатларни шакллантириш ва ушбу давлатлар ҳудудидаги танглик ва можароли ҳолатлар ўчоқларини йўқ қилишга кўмаклашиш ва шу каби ўчоқ ва можароли ҳолатлар вужудга келишининг олдини олиш кабилар белгиланди. Россия шу билан бирга, ушбу концепцияга мувофиқ ўз олдига чет давлатлар билан ўзаро тенг ва фойдали икки ва кўп томонлама ҳамкорликни ривожлантириш ҳамда давлатлараро ва халқаро бирлашмаларда фаол иштирок этиш вазифасини белгилаб ўтган.
Россиянинг Шанхай ҳамкорлик ташкилоти доирасидаги энг муҳим вазифаларидан бири, унинг хавфсизлик борасидаги миллий манфаатларини амалга ошириши ҳисобланади ва ШҲТга аъзо давлатларнинг минтақавий хавфсизликни таъминлаш, уч асосий халқаро таҳдид («уч ёвузлик кучи»): терроризм, экстремизм ва айирмачиликка қарши курашиш бўйича позицияларини консолидация қилиш борасида фаол ҳаракат олиб бормоқда.
Хитой Халқ Республикаси ва Россия Федерацияси ўртасидаги икки томонлама муносабатлар ривожланиш босқичи мазмуни шундаки, у «Дўстлик ва яхши қўшничилик»дан бошланиб, «Стратегик шерикчилик» даражасигача чиқди. Совет Иттифоқи қулагач, ХХР Ҳукумати 1991 йил 24 декабрь куни Россия Федерациясини СССРнинг халқаро ҳуқуқий вориси сифатида тан олди. 2001 йил 16 июлда Хитой Халқ Республикаси ва Россия Федерацияси ўртасида икки томонлама муносабатлардаги устувор жиҳатлар ва йўналишларни қамраб олган «Яхши қўшничилик, дўстлик ва ҳамкорлик» тўғрисида шартнома имзоланди.
ХХР ва Марказий Осиё давлатлари муносабатлари ҳақида тўхталадиган бўлсак, Хитой учун Марказий Осиё давлатларининг мустақилликка эришиши Транссибир магистралига муқобил сифатида Жанубий Осиё ва Яқин Шарқ давлатларига, яна Марказий Осиё орқали Ғарбга транспорт йўлларини қуриш имконини берди, бундан ташқари, Марказий Осиё бозорининг очилиши ХХРнинг Синжон уйғур автоном районини иқтисодий ривожлантиришга рағбат бўлиб хизмат қилиши ва мамлакатнинг шимолий-ғарбидаги кескинликни юмшатиши мумкин.
Афғонистондаги вазият Марказий Осиёдаги хавфсизлик ва барқарорликка жиддий таъсир кўрсатади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев Афғонистон бўйича 2018 йил 26-27 март кунлари Тошкентда ўтказилган «Тинчлик жараёни, хавфсизлик соҳасида ҳамкорлик ва минтақавий шериклик» номли конференцияда Афғонистонда тинчликни ўрнатилиши, ўз навбатида, терроризм ва экстремизмга қарши курашиш билан бирга олиб борилишини алоҳида таъкидлаб ўтди.
ЎЗБEКИСТОН-ХИТОЙ АЛОҚАЛАРИ
Қадим Хитойда ислоҳотлар эволюцияси ва миллий ривожланиш йўлига ўтиб олиш мураккаб кечганидан яхши хабардормиз. «Йўқсиллар отаси» Мао Сзедун 33 йиллик раҳбарлик фаолиятида (1943-76) хизмати шунда бўлдики, оғир дамларда Ғарб империяларининг ҳамлаларига чап бериб, мамлакат яхлитлигини сақлаб қолди.
«Буюк доҳий» вафотидан кейин мамлакат тепасига ишнинг кўзини биладиган арбоб Ден Сяопин (1904-1997) келганидан кейин ҳақиқий ислоҳотларни бошлаб юборди. Қизил шиорлар, баландпарвоз чақириқлар билан халқни тўйдириб бўлмаслигини англаган етакчи иқтисодиётни эркинлаштирди, социалистик жамият тизимига капиталистик бозор муносабатларини дадил олиб кирди. Хусусий мулк давлат ва жамоат мулки деб эълон қилинди, хориж сармоядорларига бир қатор имтиёзлар берилди. «Очиқ эшиклар» сиёсати олиб борилди. Ден Сяопин раҳбарлиги даврида раҳбарият бош мақсади «социализмни ағдариш эмас, балки уни такомиллаштириш ва янгилаш бўлди». У тоталитар тизимни мукаммал демократик тизимга алмаштирди.
«Дарёни кечиб ўтишда оёқ тагидаги тошларни ҳам пайпаслаб кўриш керак», деган фикрлар ҳам Сяопинга тегишли эди. У ҳам коммунист, аммо прагматик бўлиб, Хитойни ривожлантиришга интилар, «ҳамонки мушук сичқонларни овлар экан, унинг қора ёки оқлиги муҳим эмас» деб ҳисоблар эди. Натижа – бугунги биз кўриб турган Хитой шаклланди. Ўттиз йил муқаддам у учинчи дунё мамлакати эди. Бугунги кунда эса Хитой – жаҳоннинг иккинчи иқтисодиётига айланиб, ялпи ички маҳсулоти 20 трлн. доллардан ошиб кетган.
Ден Сяопин сиёсий модернизацияни муваффақиятли амалга оширди.
Тарихий имкониятлар ҳақида сўз борар экан, эрамиздан икки аср муқаддам ҳудудимизга хитойлик дипломат Чжан Сзян келганлиги ва Буюк Ипак йўлига асос солганлигини эсга олиш лозим. Эндиликда хитойликларнинг «Бир макон, бир йўл» деб номланган глобал ташаббуси орқали қитъаларни бирлаштирувчи магистраль қайта тикланмоқда. «Бир макон, бир йўл»ни қуриш бўйича амалий ҳамкорлик йўналишида муҳим натижалар қўлга киритилди.
Хитой — Марказий Осиё газ тармоғи, Ангрен-Поп темир йўл туннели, «Пенг-Шенг» саноат парки, Ангрен ИEС каби йирик лойиҳалар рўёбга чиқарилди ҳамда бу ҳар икки мамлакат халқи ва иқтисодиётига сезиларли фойда келтирди. Айни вақтда, Ангрен шина заводи, Навоий вилоятида поливинилхлорид ишлаб чиқарувчи мажмуа, Шарғун кўмир кони ҳамда бошқа иншоотлар қурилаяпти. 2017 йил охирида Хитой-Қирғизистон-Ўзбекистон йўналишида автомобиль йўли очилиши туфайли юк ташиш учун кетадиган вақт анча қисқарди.
Президент Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил май ойида Хитойга тарихий ташрифи доирасида ХХР Раиси Си Сзинпин билан учрашув бўлиб ўтди. Давлат ташрифи якунига кўра, мислсиз катта миқдор – 23 миллиард долларлик келишувларга эришилган эди.
Хитой ва Ўзбекистон томонлари ўша ташрифда имзоланган келишувларни ҳаётга татбиқ этишга алоҳида эътибор бераяпти.
САММИТДАН КУТИЛАЁТГАН НАТИЖАЛАР
Шанхай ҳамкорлик ташкилотининг Самарқанд саммитида ташкилотга яна олтита янги мулоқот бўйича ҳамкор давлатлар қабул қилинади. Бу ҳақда ШҲТнинг Ўзбекистондаги миллий координатори Раҳматулла Нуримбетов маълум қилди. Уларнинг номлари ҳозирча ошкор этилмаган. Нуримбетовга кўра, улардан тўрттаси араб мамлакати ҳисобланади. Координаторнинг таъкидлашича, Самарқанд саммити «ШҲТ ҳамкор давлатлари сонини кенгайтиришда муваффақият» га эришади.
Маълумот учун, 2021 йил сентябрда Душанбеда ШҲТнинг навбатдаги саммити бўлиб ўтганида Эронни ташкилотга қабул қилиш ҳамда Миср, Қатар ва Саудия Арабистонига мулоқот бўйича ҳамкор мақомини бериш тартиби бошланган эди.
2022 йил июнда Беларус ШҲТга тўлақонли аъзо бўлиш учун расман ариза топширди. Самарқанд саммитида ташкилотга аъзо давлатлар раҳбарлари ушбу мамлакатни ШҲТга тўлақонли аъзо сифатида қабул қилиш тартибини бошлаш тўғрисида қарор қабул қилишлари кутилмоқда.
Самарқандда ШҲТ давлат раҳбарлари саммити бошланди. Унда 15 га яқин давлат раҳбари ва 10 дан ортиқ халқаро ташкилотлар етакчилари иштирок этмоқда. Саммит Ўзбекистоннинг ШҲТга раислик даврининг якуни бўлади. Ўтган йил мобайнида ШҲТ доирасида Ўзбекистон томонидан 80 дан ортиқ тадбирлар ташкил қилинди, уларнинг мантиқий натижаси сифатида Самарқанд саммитида 30 тага яқин давлатлараро ҳужжатлар қабул қилиниши режалаштирилган.
Ушбу ҳужжатлар ШҲТга аъзо давлатлар ўртасидаги кўп қиррали ҳамкорликни янада мустаҳкамлаш ва уни янги босқичга олиб чиқишни мақсад қилган. Улар орасида минтақавий савдо, саноат кооперацияси, транспорт алоқаларини рағбатлантириш концепцияси ва дастурлари бор. Шунингдек, яшил иқтисодиёт, инновациялар, рақамли технологиялар, логистика, қишлоқ хўжалиги, тиббиёт ва бошқа йўналишларда ҳам қўшма лойиҳа ва тадбирлар қабул қилинади.
Ўзбекистон Шанхай ҳамкорлик ташкилоти асосчиларидан бири бўлиб, бошқа аъзо давлатлар қаторида ташкилот доирасида ҳамкорлик стратегиясини белгилаб беради. Ўзбекистон ШҲТга аъзо давлатлар саъй-ҳаракатларини минтақавий барқарорликни сақлаш, иқтисодий ва сармоявий ҳамкорликни ривожлантириш каби жиҳатларга йўналтиришга интилмоқда.
Ҳақиқатан ҳам, сўнгги йилларда ШҲТ ишончли, изчил ривожланишга мустаҳкам пойдевор қўйди ва ташкилот дунёда тан олинди. Ҳиндистон ва Покистон қўшилгандан сўнг ШҲТ дунёдаги энг йирик трансминтақавий ташкилотга айланди, у дунё аҳолисининг деярли ярмини, Евроосиёнинг эса 60 фоиздан кўпроғини қамраб олди.
Бахтиёр ОМОНОВ,
Ўзбекистон миллий университети профессори,
сиёсий фанлар доктори
